ΑΓΙΟΙ ΤΟΠΟΙ. ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΟΥ. ΑΓΙΑ ΠΟΛΗ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ. ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ

Συνοπτική Ἱστορία τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ιεροσολύμων 

Ἐκ τοῦ ἐπισήμου ἰστοχώρου τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων

       Ἡ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνορθοδόξου Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, ἤ ἄλλως τοῦ «Ρωμαϊκοῦ Πατριαρχείου» (Deir Rum), εἶναι ἱστορία ἁγιότητος, μαρτυρίου καί διαρκῶν ἀγώνων ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ χριστεπωνύμου αὐτῆς ποιμνίου.

Α'. Η Ἵδρυσις τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων ἀνάγεται εἰς αὐτήν τήν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς καί τῆς καθόδου τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐπί τήν Ἱερουσαλήμ, ἀπό τῆς ὁποίας οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι, δι' ἐντολῆς τοῦ Ἀναστάντος Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, διέσπειραν τό κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου εἰς ἅπασαν τήν οἰκουμένην. Πρῶτος Ἐπίσκοπος τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων ἀνεδείχθη ὁ ἱερομάρτυς Ἀπόστολος Ἅγιος Ἰάκωβος ὁ Ἀδελφόθεος (†62 μ.Χ.).

 Μετά τούς πρώτους κατά τῶν Χριστιανῶν διωγμούς ὑπό τοῦ ραββινικοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καί τήν καταστροφήν τῶν Ἱεροσολύμων ὑπό τῶν Ρωμαίων τοῦ στρατηγοῦ Τίτου (70 μ.Χ.), ἕδρα τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἱεροσολύμων ἀνεδείχθη ἡ πόλις Πέλλα, ἐπί τῆς ἀνατολικῆς πλευρᾶς τοῦ ποταμοῦ Ἰορδάνου: Τότε καί ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Γῆς προσέλαβε πλείστους Ἕλληνας, τούς ἀπογόνους τῶν κατακτήσεων τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, καί καθώς ὁ ἀριθμός τῶν Ἰουδαίων Χριστιανῶν ἐμειοῦτο, ἡ Ἐκκλησία αὕτη καθίστατο ὁλονέν περισσότερον ἑλληνική, ἐξηπλώθη δέ εἰς ἅπασαν τήν Παλαιστίνην. Μέρος αὐτῆς ἐπέστρεψε καί κατώκησεν εἰς Ἱεροσόλυμα. 

 Τά τελευταῖα μέλη τῆς ἐν Πέλλῃ ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας ἐπέστρεψαν καί ἐγκατεστάθησαν μετά τήν ἐπανάστασιν τοῦ Βάρκοχβα (135μ.Χ.) εἰς Ἱερουσαλήμ, ἡ ὁποία τότε μετετράπη εἰς ἀπηγορευμένην διά τούς Ἰουδαίους ρωμαϊκήν ἀποικίαν, τήν Αἰλίαν Καπιτωλίναν, τά δέ ἱερά Προσκυνήματα εὑρίσκοντο κεχωσμένα ὑπό τήν γῆν, καί εἰδωλολατρικοί ναοί εἶχον κτισθῆ ἐπ' αὐτῶν.

 Τήν ἐποχήν αὐτήν πρωτεύουσαν θέσιν εἰς τήν ὀργάνωσιν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἁγίας Γῆς εἶχεν ἡ πόλις Καισάρεια, ὡς Μητρόπολις εἰς τήν ὁποίαν ὑπήγετο ἡ Ἐπισκοπή Αἰλίας, δηλ. Ἱεροσολύμων. Οἱ Χριστιανοί τῆς Ἁγίας Γῆς ὑπέστησαν σκλη­ρούς διωγμούς ὑπό τῶν Ρωμαίων Αὐτοκρατόρων Ἀδριανοῦ, Δεκίου, Διοκλητιανοῦ καί Μαξιμίνου, κατά τούς ὁποίους ἀνεδείχθησαν πολλοί Μάρτυρες.

Β'. Περίοδον ἀκμῆς ἐγνώρισαν τά Ἱεροσόλυμα ἀπό τῆς ἐπικρατήσεως τοῦ Ἁγίου Βασιλέως καί Ἰσαποστόλου Κωνσταντίνου τοῦ Μεγάλου (324 μ.Χ.), ἕως καί τῶν ἀρχῶν τοῦ 7ου αἰ. Τῇ βοηθείᾳ τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου ἡ Βασιλομήτωρ Ἁγία Ἑλένη, εὑροῦσα τόν Τίμιον Σταυρόν καί τό κενόν Μνῆμα τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως, ἀνέδειξε καί ἐκόσμησε καί ἅπαντα τά λοιπά Πάνσεπτα Προσκυνήματα τῆς ἐπί γῆς οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ Λόγου, τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, οἰκοδομήσασα περί τούς εἰκοσιπέντε πανευμόρφους ἱερούς Ναούς, ἐπί τοῦ Παναγίου Τάφου, τοῦ Φρικτοῦ Γολγοθά, τῆς Εὑρέσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, τοῦ Θεοδέγμονος Σπηλαίου τῆς Γεννήσεως, τοῦ τόπου τῆς τοῦ Κυρίου Ἀναλήψεως κ.ἅ. Ἁγίων Τόπων (326-335 μ.Χ.). Οἱ Ἐπίσκοποι Ἱεροσολύμων διεδραμάτισαν σπουδαῖον πρόσωπον εἰς τήν καταπολέμησιν τῶν αἱρέσεων, ὡς λ.χ. ὁ Ἅγιος Κύριλλος ὁ «Κατηχητής» κατά τῆς αἱρέσεως τοῦ Ἀρειανισμοῦ. Ὁ Μοναχισμός ἀνεπτύσσετο συνεχῶς, ἔλαβε δέ περισσότερον ὠργανωμένην μορφήν ὑπό τά λαυρεωτικά συστήματα τῶν Ἁγίων Ἰλαρίωνος καί Χαρίτωνος εἰς τάς ἀρχάς τοῦ 4ου αἰ., τό ἔτος 407 μ.Χ.       

Σταδιακῶς ἡ Ἐπισκοπή τῶν Ἱεροσολύμων, τά ὁποῖα κατέστησαν παγχριστιανικόν προσκύνημα, ἀνήχθη εἰς Μητρόπολιν τῶν τριῶν Παλαιστινῶν (ἀρχάς 5ου αἰ.), ἡ δέ λατρευτική αὐτῆς τάξις, τό Τυπικόν, συνεχῶς ἀνεπτύσσετο ὑποδειγματικῶς, μέ γλώσσαν λατρείας, σχεδόν ἀποκλειστικῶς, τήν ἑλληνικήν.

Τελικῶς ἡ Δ' Οἰκουμενική ἐν Χαλκηδόνι Σύνοδος (451 μ.Χ.) ἀνύψωσε τήν Ἐκκλησίαν τῶν Ἱεροσολύμων εἰς Πατριαρχεῖον, ἕν ἐκ τῶν πέντε μεγίστων ἐκκλησιαστικῶν κέντρων τοῦ τότε κόσμου (τῆς «Πενταρχίας τῶν Πατριαρχῶν»), λόγῳ τῆς θέσεως τήν ὁποίαν εἶχεν εἰς τήν συνείδησιν τῶν Χριστιανῶν διά τήν ἐξαίρετον λατρείαν, θεολογίαν καί μοναχικήν ζωήν, διά τούς ὑπέρ τῆς Ὀρθοδοξίας ἀγώνας καί τήν μνημειώδη αὐτῆς ἐκκλησιαστικήν ἀρχιτεκτονικήν.

       Ὁ Μοναχισμός τῆς Ἱεροσολυμιτικῆς Ἐκκλησίας ἔδωκε κατά τούς 5ον καί 6ον αἰώνας εἰς τήν Ἐκκλησίαν μερικάς ἀπό τάς πλέον λαμπράς ἀσκητικάς μορφάς: τούς Ἁγίους Εὐθύμιον τόν Μέγαν, Γεράσιμον τόν Ἰορδανίτην, Σάββαν τόν Ἠγιασμένον καί Κυριακόν τόν Ἀναχωρητήν, τόν ὀργανωτήν τοῦ Κοινοβιακοῦ Μοναχισμοῦ Ἅγιον Θεοδόσιον τόν Κοινοβιάρχην καί ἄλλους πολλούς, οἱ ὁποῖοι μετέτρεψαν τάς ἀνύδρους ἐρήμους τῆς Ἰουδαίας καί Παλαιστίνης εἰς πόλεις ἀγγελικῆς διαγωγῆς. Τό Τάγμα τῶν «Σπουδαίων» τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, δηλ. ἡ πρώιμος μορφή τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος, ἱδρυθέν εἴτε ὑπό τοῦ Ἐπισκόπου Ἀλεξάνδρου τόν 3ο αἰ., εἴτε μετά τήν ἀνοικοδόμησιν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, ἐγκατεστάθη τήν περίοδον αὐτήν, τέλη τοῦ 5ου μ.Χ. αἰ., ὑπό τοῦ Πατριάρχου Ἠλία Ἀ' ὁριστικῶς εἰς τόν περί τόν Πανάγιον Τάφον χῶρον. Οἱ Πατριάρχαι Ἱεροσολύμων καί οἱ προαναφερθέντες Μοναστικοί Ἠγέται, πέραν τῆς ποιμαντικῆς ἤ καί ἀσκητικῆς αὐτῶν μερίμνης, ἐπεδόθησαν ἀποτελεσματικῶς καί εἰς τήν κατεπολέμησιν τῶν αἱρέσεων τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ καί τοῦ Ὠριγενισμοῦ. Τά Ἱεροσόλυμα καθίσταντο κέντρον τῆς χριστιανικῆς λατρείας καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν γραμμάτων, αἱ δέ εὐεργεσίαι τοῦ Αὐτοκράτορος Ἰουστινιανοῦ, συμπληροῦσαι αὐτάς τῆς πρό ἐνός αἰῶνος δρασάσης Αὐτοκρατείρας Εὐδοκίας τῆς Ἀθηναίας, εὐεργέτιδος τῶν Ἁγίων Τόπων (εἰς τά μέσα τοῦ 5ου αἰ.), ἐνίσχυσαν τήν πρόοδον ταύτην ἔτι περισσότερον. Ὀλίγον πρίν ἡ Ἱερουσαλήμ πέση εἰς τάς χείρας τῶν Περσῶν τοῦ Χοσρόου τήν 19ην Μαΐου τοῦ 614 μ.Χ., ἡ Ἐκκλησία αὐτῆς εὐρίσκετο εἰς ἀκμήν, ὑπῆρχον δέ τέσσαρες μεγάλαι ἐκκλησιαστικαί Μητροπόλεις, Καισαρείας, Σκυθουπόλεως, Πέτρας καί Βόστρων, καί περί τάς 365 ἱεραί Μοναί.

Ἡ ὑπό τῶν Περσῶν καταστροφή, θλιβερόν ὀρόσημον εἰς τήν ἱστορίαν τῆς Σιωνίτιδος Ἐκκλησίας, κατέλιπεν εἰς τά Ἱεροσόλυμα 65 χιλιάδας νεκρῶν καί ἰσοπεπεδωμένα τά ἱερά Προσκυνήματα καί τάς Μονάς, τόν δέ Τίμιον Σταυρόν, τόν Πατριάρχην Ζαχαρίαν καί τούς προύχοντας τῶν Ἱεροσολύμων, ἐν αἰχμαλωσίᾳ εἰς τήν Περσίαν. Ὁ τοποτηρητής τοῦ Θρόνου, καί ἀργότερον Πατριάρχης Ἱεροσολύμων, ἅγιος Μόδεστος, ἐπανέφερε τά Προσκυνήματα εἰς τό πλεῖστον τῆς παλαιᾶς των αἴγλης, ὁ δέ Αὐτοκράτωρ Ἡράκλειος, μετά πολυετεῖς πολέμους, κατατροπώσας τούς Πέρσας τό 627 μ.Χ., ἀνέκτησε τόν Τίμιον Σταυρόν, τόν Ὁποῖον ἐπανέφερε θριαμβευτικῶς εἰς Ἱεροσόλυμα, ὁμού μετά τῶν αἰχμαλώτων, τό 630 μ.Χ. Ὡστόσον, ὀλίγα ἔτη ἀργότερον, ὁ Ἡράκλειος δέν ἠδυνήθη νά σταματήση τόν κατακλυσμόν τῆς ἀραβικῆς προελάσεως, καί τό ἔτος 638 μ.Χ. τά Ἱεροσόλυμα διεχωρίσθησαν ὁριστικῶς ἀπό τήν χριστιανικήν ἑλληνορωμαϊκήν Αὐτοκρατορίαν, πεσόντα εἰς τάς ἀραβικάς χείρας.

Γ'. Ἡ περίοδος τῶν μεγάλων δεινῶν διά τό Πατριαρχεῖον τῶν Ἱεροσολύμων, διήρκεσε ὑπέρ τήν χιλιετίαν, παρά τήν εὔνοιαν διά τῆς ὁποίας ὁ πορθητής τῶν Ἱεροσολύμων, Ὀμάρ ἴμπν Ἄλ-Χαττάπ, ἀντεμετώπισε τούς Χριστιανούς καί τόν Πα­τριάρχην των, ἅγιον Σωφρόνιον: Ὁ Χαλίφης Ὀμάρ δι΄ εἰδικοῦ διατάγματος (ἀχτιναμέ) ἀνεγνώριζεν εἰς τόν Πατριάρχην τοῦ «βασιλικοῦ ἔθνους» (δηλ. τῶν Ρωμηῶν) τήν ἰδιότητα ἐθνάρχου καί πνευματικοῦ ἡγέτου πάντων τῶν Χριστιανῶν τῆς Παλαιστίνης, ἀκόμη καί τῶν ἑτεροδόξων, ὡς ἐπίσης καί πρεσβεῖα τιμῆς μεταξύ πάντων τῶν Χριστιανῶν ἀρχηγῶν, προσέφερε δέ εἰς αὐτόν ἐγγυήσεις εὐνοίας, ἀσφαλείας καί φορολογικῆς ἀσυδοσίας ἀπό μέρους τῶν μελλόντων Μουσουλμάνων ἡγεμόνων.

Ὅμως, οἱ διάδοχοί του, αὐθαίρετοι Ἄραβες ἡγεμόνες, ὑπῆρξαν σκληρότατοι: ἡ χριστιανική κοινότης ἤρχισε νά πλήττεται ὑπό συντόνων προσπαθειῶν ἐξισλαμισμοῦ καί ἀφελληνισμοῦ αὐτῆς.

Παρά τάς ἀντιξόους ἐξωτερικάς συνθήκας, ἡ πνευματική ζωή ἐξηκολούθει νά καλλιεργῆται ὑπό τῶν διωκομένων Χριστιανῶν, καί ἡ Ἐκκλησία Ἱεροσολύμων διεδραμάτισε σημαίνοντα ρόλον εἰς τήν κατανίκησιν τῶν αἱρέσεων τοῦ Μονοθελητισμοῦ καί τῆς Εἰκονομαχίας, ὡς καί τῆς ἐμφανισθείσης διά πρώτην τότε (808 μ.Χ.) φοράν εἰς Ἱεροσόλυμα φραγκοπαπικῆς αἱρέσεως τοῦ filioque: μεταξύ τῶν πολλῶν ἀναδειχθέντων θεολόγων, ἄξιοι μνείας εἶναι ὁ Πατριάρχης ἅγιος Σωφρόνιος (†638) καί ὁ Σαββαΐτης Ἱερομόναχος ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός († ca 784), μία τῶν κορυφαίων καί ἀνεπαναλήπτων εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν ἱστορίαν μορφῶν τῆς θεολογίας καί τῆς ὑμνογραφίας.

       Ο 9ος αἰών, ὅπως καί ὁ 8ος, ἐχαρακτηρίσθη ὑπό τῶν διωγμῶν κατά τῶν Χριστιανῶν καί τῶν λεηλασιῶν εἰς βάρος τῶν Προσκυνημάτων, τῶν Ναῶν, τῶν Μονῶν καί τῶν ἁπλῶν πιστῶν, ἐνῶ προσετέθησαν ὁ ἐμφύλιος πόλεμος μεταξύ τῶν Ἀραβικῶν μερίδων καί μέτρα καταπιέσεως, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ἡ ἀπαγόρευσις τῶν λιτανειῶν καί τῆς διδασκαλίας τῶν ἑλληνικῶν, ὥστε διά τό ποίμνιον ἡ χρῆσις τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης περιωρίσθη εἰς τήν λατρείαν ἐν τοῖς Ναοῖς: Ἐπίσης, ἡ ἐπανειλημμένη βεβήλωσις καί καταστροφή τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως καί τῶν λοιπῶν ἱερῶν Χώρων, αἱ ἐξορίαι καί δολοφονίαι Πατριαρχῶν κ.ἅ. Ἡ ἀποκορύφωσις τῶν κακῶν συνετελέσθη ἐπί τοῦ χαλίφου Ἀλ-Χακήμ, ὁ ὁποῖος ἐξαπέλυσε (1007 μ.Χ.) διωγμόν, τόν χείριστον πάντων τῶν μέχρι τότε. Πέραν τοῦ εὐτελισμοῦ τῶν Χριστιανῶν καί τῆς δημεύσεως ἱερῶν περιουσιῶν, ὁ Ναός τῆς Ἀναστάσεως καί τά πέριξ Μοναστήρια ἠρειπώθησαν, ὡς καί τό Προσκύνημα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἐν Λύδδῃ, ἐνῶ τήν κορύφωσιν τῶν διωγμῶν ἐσήμανε ἡ λεηλασία τοῦ Σκευοφυλακίου τῆς Ἀναστάσεως καί ἡ ἐπιβολή ἐξισλαμισμοῦ διά φρικτῶν μαρτυρίων. Μικρά βελ­τίωσις ἐπῆλθεν ἐπί τοῦ διαδόχου του Χακήμ, Ἀλ Ζαχήρ, ὅτε καί ὁ Αὐτοκράτωρ τῆς Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντῖνος ὁ Μονομάχος (1042-1055) συνεισέφερε σημαντικῶς εἰς τήν ἀνοικοδόμησιν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως καί τῶν λοιπῶν ἱερῶν Τόπων, πάντως ἡ Ἐκκλησία ἐδοκιμάσθη καί πάλιν ὑπό τῆς σφοδρᾶς ἀντιπαραθέσεως τῶν Ἀράβων καί τῆς ἀνερχομένης δυνάμεως τῶν Σελτζούκων Τούρκων. Ἀλλαγήν τινά εἰς αὐτήν τήν κατάστασιν ἐπήνεγκεν ἡ ἔλευσις τῶν Σταυροφόρων ἐν ἔτει 1099.

Δ'. Οἱ σταυροφόροι ἐπέδειξαν ἔναντι τῶν ἡττηθέντων Μουσουλμάνων ἄκρως ἀντίθετον συμπεριφοράν αὐτῆς τήν ὁποίαν εἶχε δείξει ὁ Ὀμάρ Χαττάπ εἰς τούς ἡττηθέντας Ρωμηούς τῶν Ἱεροσολύμων, καί προέβησαν εἰς φρικτάς σφαγάς: Ἀλλά καί ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ὑπέστη τά συμπαρομαρτούντα τῇ φραγκολατινικῇ παρουσίᾳ δεινά. Οἱ Πατριάρχαι Ἱεροσολύμων εὐρίσκοντο ἐν ἐξορίᾳ ἐπί 88 ἔτη εἰς Κωνσταντινούπολιν, τήν δέ θέσιν αὐτῶν εἰς Ἱεροσόλυμα ἀνεπλήρου, τῇ ἀδείᾳ τῶν σταυροφόρων, ὁ Ἡγούμενος τῆς Λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάββα. Ἡ ἐπιβολή τῆς λατινικῆς ἐκκλησίας ἐπί τοῦ Ὀρθοδόξου κλήρου ὑπῆρξε βιαία, καί τά Πάνσεπτα Προσκυνήματα παρεχωρήθησαν εἰς τόν λατινικόν, μεταφερθέντα ἐκ τῆς Δύσεως, κλῆρον, ἐνῶ οἱ Ἁγιοταφίται διετήρησαν τό δικαίωμα νά διαχειρίζωνται τόν Ναόν τῆς Εὑρέσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καί νά λειτουργοῦν ἑλληνιστί εἰς τόν Πανάγιον Τάφον καί εἰς Βηθλεέμ, ἐπίσης διετήρησαν καί πολλάς Μονάς ἐκτός Ἱεροσολύμων, ἐντός δέ τῆς Ἁγίας Πόλεως τό παρά τήν πύλην Δαυίδ μετόχιον τῆς Λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάββα, τό ὁποῖον ὑπῆρξε καί τό κέντρον των, καί τήν Μονήν τῆς Μεγάλης Παναγίας. Οἱ σταυροφόροι, θέλοντες νά προσεταιρισθοῦν τούς Ἀρμενίους καί Ἰακωβίτας, παρεχώρησαν εἰς αὐτούς Ναούς καί Μονάς. Σημαντικόν γεγονός τῆς περιόδου αὐτῆς ὑπῆρξεν ἡ ἀνοικοδόμησις πολλῶν Ὀρθοδόξων Προσκυνημάτων ὑπό τοῦ Ρωμηοῦ Αὐτοκράτορος Μανουήλ Κομνηνοῦ (1143 -1180), ἐνῶ καί οἱ σταυροφόροι, ἀφοῦ ἐπανέφεραν τόν Πάνσεπτον Ναόν τῆς Ἀναστάσεως εἰς σχεδόν τήν ἀρχικήν, πρό τοῦ 614 μ.Χ., μορφήν, ἑνοποίησαν καί πάλιν τούς τέσσαρας Ναούς, τούς ὑπό τοῦ ἁγίου Μοδέστου ἱδρυθέντας (Ἀναστάσεως, Γολγοθά, Ἀποκαθηλώσεως καί Εὑρέσεως), προσδώσαντες εἰς τό συγκρότημα τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως τήν ἑνιαίαν μορφήν τήν ὁποίαν καί σήμερον διατηρεῖ.

Ε'. Ἡ ἧττα τῶν σταυροφόρων ὑπό τῶν Μαμελούκων τοῦ Σαλάχ εδ Δίν ἐν ἔτει 1187, ἐπί τῶν ὑψωμάτων Χαττίν πλησίον τῆς Τιβεριάδος, ἔδωκε καί πάλιν τά Ἱεροσόλυμα εἰς τάς χείρας τοῦ Ἰσλάμ, μολονότι ἡ τελική ἀπομάκρυνσις τῶν σταυροφόρων ἀπό τῆς Ἁγίας Γῆς ἦλθε μετά τήν ἧτταν αὐτῶν ἐν Πτολεμαΐδι τό 1291 μ.Χ.  Ὁ Σαλάχ εδ Δίν, τηρῶν ἐκ σεβασμοῦ τό διάταγμα τοῦ Ὀμάρ Χαττάπ, ἐπέστρεψε πάντα τά Προσκυνήματα εἰς τούς Ἕλληνας, ὅμως μερικοί ἀνώτατοι διοικητικοί αὐτοῦ ὑπάλληλοι παρεχώρησαν μερικούς προσκυνηματικούς χώρους εἰς τούς μονοφυσίτας Κόπτας καί Ἀβησσυνούς (Αἰθίοπας). Ἡ στάσις τῶν Μαμελούκων ἔναντι τοῦ Ἑλληνικοῦ, Ρωμέηκου, Πατριαρχείου ἤλλαξεν εἰς τᾶς ἀρχάς τοῦ 14ου αἰ., καί ἤρξαντο μακρόχρονοι διωγμοί κατά τῶν Χριστιανῶν, εἰς τό πλαίσιον τῶν ὁποίων καί ὁ Ναός τῆς Ἀναστάσεως, ἀργότερον, ἐπί Πατριάρχου Ἰωακείμ (1431-), παρ' ὀλίγον θά ἐγίνετο ἰσλαμικόν τέμενος. Περί τό ἔτος 1334 ἐνεφανίσθησαν εἰς Ἱεροσόλυμα καί ἐγκατεστάθησαν ἐπί τοῦ λόφου τῆς Σιών οἱ Φραγκισκανοί, ἐνῶ παραλλήλως ἐνισχύθη ἡ παρουσία τῶν Ἰακωβιτῶν καί Ἀρμενίων. Ἀντιστάθμισμα αὐτῆς ὑπῆρξεν ἡ ἔλευσις πολλῶν Γεωργιανῶν καί Σέρβων Ὀρθοδόξων Μοναχῶν, ἡ ὁποία ἐνίσχυσε τήν ἑλληνορθόδοξον ἁγιοταφιτικήν παρουσίαν, ἄν καί ὄχι πάντοτε ἄνευ περιπλοκῶν. Εἰς τούς Γεωργιανούς πάρεχωρήθη ὑπό τῶν Ἑλλήνων ἡ Μονή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, εἰς δέ τούς Σέρβους ἡ Ἱερά Μονή τῶν Ἀρχαγγέλων, μετόχιον τῆς Λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάββα.

Ἡ πτῶσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἰς τούς Τούρκους (1453 μ.Χ.) καί ἡ συνακόλουθος τελεία ἀπώλεια τῆς ἐπισήμου πολιτικῆς προστασίας ἐσήμανε τήν ἔναρξιν καί νέων διωγμῶν. Ὁ Πατριάρχης Ἀθανάσιος Δ΄, ταξιδεύσας εἰς τήν Πόλιν καί ἐπιτυχῶν τήν ἔκδοσιν σουλτανικοῦ διατάγματος (χάτι σερίφ) ὑπό τοῦ Μωάμεθ Β' τοῦ Πορθητοῦ (τό 1458), ἀπεσόβησε τόν κίνδυνον τῆς καταστροφῆς τῶν Προσκυνημάτων καί τῆς ἀπωλείας τῶν ἐπ' αὐτῶν δικαιωμάτων τῶν Ὀρθοδόξων, ὡς ἔπραξεν ἀργότερον καί ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Γ΄ (1468-1493), ἐπιτυχῶν τήν ἔκδοσιν νέου διατάγματος ὑπό τοῦ Πορθητοῦ. Οἱ Ἕλληνες κληρικοί ἐμαστίζοντο ὑπό δεινῆς πτωχείας, ἡ δέ στροφή των πρός τόν Πορθητήν ἐπεδείνωσε τᾶς σχέσεις των μετά τῶν Μαμελούκων καί, βεβαίως, μετά τῶν Λατίνων.

ΣΤ'. Η νέα περίοδος, ἡ ἀρξαμένη ἀπό τῆς ἐπικρατήσεως τῶν Ὀθωμανῶν Τούρκων εἰς τήν Ἁγίαν Γῆν (1517 μ.Χ.), εἰς ἀντικατάστασιν τῶν μέχρι τότε ἐπικρατούντων Μαμελούκων τῆς Αἰγύπτου, ὑπῆρξε μάρτυς τῶν θρυλικῶν, τῇ βοηθείᾳ τοῦ Θεοῦ, ἀγώνων τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος πρός διαφύλαξιν τῶν πανιέρων Προσκυνημάτων, ἐναντίον τῶν σχεδίων τῶν ἄλλων χριστιανικῶν δογμάτων. Εἶναι ἡ περίοδος διαμορφώσεως καί παγιώσεως τοῦ Προσκυνηματικοῦ Καθεστῶτος (status quo).

Ἡ περίοδος αὕτη τῆς ἱστορίας τῶν Ἱεροσολύμων χαρακτηρίζεται ἀπό τάς προσπαθείας κυρίως τῶν Λατίνων καί τῶν Ἀρμενίων, βασιζομένων τῶν μέν εἰς τήν διπλωματίαν τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων, τῶν δέ εἰς τήν οἰκονομικήν ἤ ἄλλου εἴδους πρόσβασίν των εἰς τήν Ὑψηλήν σουλτανικήν Πύλην τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅπως ἀνατρέψωσι τό εὐνοϊκόν διά τήν γηγενῆ (ἑλληνικήν) Ἐκκλησίαν τῶν Ἁγίων Τόπων καθεστώς καί ἀποκτήσωσι τά πρωτεῖα ἤ καί τήν ἀποκλειστικότητα εἰς τά πανίερα Προσκυνήματα. Ἰδού ὀλίγοι ἐκ τῶν ἀγώνων τούτων. Ἅμα τῇ ἐπικρατήσει τῶν Τούρκων εἰς Παλαιστίνην ὑπό τον διάδοχόν τοῦ Μωάμεθ Πορθητοῦ, τόν Σελήμ (1517), τά δικαιώματα τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἱεροσολύμων ἀναγνωρίζονται ἐκ νέου ὑπό τῆς τουρκικῆς Ἀρχῆς, ἡ φραγκισκανική παρουσία καθίσταται ἀντικείμενον δυσμενείας καί ἡ Μονή των καταστρέφεται (1523 μ.Χ.): σταδιακῶς ὅμως ἐνδυναμοῦνται αἱ προσπάθειαι ἀναμείξεως αὐτῶν καί τῶν λοιπῶν ὁμολογιῶν εἰς τό προσκυνηματικόν καθεστώς. 

Ὁ 16ος αἰών σφραγίζεται ὑπό τῶν καρποφόρων προσπαθειῶν τοῦ Πατριάρχου Γερμανοῦ τοῦ Σαββαΐτου (1537-1579) πρός ἀναδιοργάνωσιν τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος: ὁ Πατριάρχης Γερμανός ἐμερίμνησε δι' ἐπισκευᾶς εἰς τά Προ­σκυνήματα, ἐπέτυχε τήν ἔκδοσιν φιρμανίου (1538) ὑπό τοῦ Σουλτάνου Σουλεϊμάν ὑπέρ τῶν Ρωμηῶν καί ἀπεδήμησε πρός λογίαν (ἔρανον) εἰς Ρωσίαν, θέσας οὕτω τήν ἀρχήν τοῦ ἐπικρατήσαντος ἔθους τῶν «ἱερῶν ἀποδημιῶν» τῶν Ἁγιοταφιτῶν εἰς τάς ὁμοδόξους χώρας, κυρίως τάς Παραδουναβίους Ἡγεμονίας καί τήν Ρωσίαν, πρός οἰκονομικήν ἐνίσχυσιν τῶν πανσέπτων Προσκυνημάτων: Ἐπίσης, διωργάνωσε τήν Ἁγιοταφιτικήν Ἀδελφότητα εἰς σύνδεσμον στενότερον μετά τοῦ αὐτῆς Πατριάρχου καί Ἡγουμένου. Τάς προσπαθείας αὐτοῦ ἐσυνέχισεν ὁ ἐπάξιος διάδοχος αὐτοῦ Πατριάρχης Σωφρόνιος Δ΄(1579-1608).

       Ἐν ἔτει 1604, ὑπεγράφη ὑπό τῆς Γαλλίας καί τῆς Τουρκίας ἡ πρώτη συνθήκη, ἡ ὁποία ἀνεγνώριζεν ἐπίσημα δικαιώματα τῶν Λατίνων εἰς τούς Ἁγίους Τόπους, καί οὕτω, τό ἑπόμενον ἔτος, οἱ Λατίνοι εἰσεχώρησαν εἰς τόν Γολγοθᾶν καί εἰς τόν ἐν Βηθλεέμ Ναόν, ἐνῶ εἰς τήν Ἁγίαν Γῆν ἐμφανίζονται -ὡς ἀνταγωνισταί τῶν Φραγκισκανῶν - οἱ Ἰησουίται. Παραλλήλως, οἱ Ἀρμένιοι προσπαθοῦν νά οἰκειωθοῦν τήν τελετήν τοῦ Ἁγίου Φωτός, ἀλλ' ἀποκρούονται ὑπό σουλτανικοῦ διατάγματος τοῦ 1611: ὁ πρέσβυς τῆς Γαλλίας ἐν Κωνσταντίνουπόλει διεξάγει ἀγώνα ἐναντίον τοῦ Πατριάρχου Θεοφάνους Γ΄, ὁ ὁποῖος ὅμως ἐπιτυγχάνει τήν ἔκδοσιν σειρᾶς φιρμανίων (1631-1634) ὑπό τοῦ Σουλτάνου Μουράτ, ἰσοδυνάμων καί συμφώνων πρός τά διατάγματα τοῦ Μωάμεθ τοῦ Πορθητοῦ καί τοῦ Σελήμ.

Πρό τούτου ὁ Πατριάρχης Θεοφάνης εἶχεν ἀναγκασθῆ νά ἐκποιήση μεγάλης ἀξίας ἱερά κειμήλια, διά νά ἀποτρέψη τήν παραχώρησιν τῆς Λαύρας καί τοῦ Μετοχίου αὐτῆς τῶν Ἀρχαγγέλων εἰς τούς σπεύσαντας νά ἀποπληρώσωσι τό χρέος αὐτῆς, Λατίνους καί Ἀρμενίους, χρέος τό ὁποῖον εἶχε δημιουργήσει ἡ ἀπρόσεκτος οἰκονομική διαχείρισις τῶν κατοικούντων τήν Λαύραν τοῦ Ἁγίου Σάββα Σέρβων.

Ὁ Πατριάρχης Παΐσιος (1645-1660) ἀποκρούει τάς πρόσπαθείας τῶν Ἀρμενίων, νά κληρονομήσουν τά τῶν Ἀβησσυνῶν (Αἰθιόπων) κτήματα, ὅμως ἀποτυγχάνει εἰς τήν ἀναχαίτισιν τῶν περί τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου προσπαθειῶν τῶν Ἀρμενίων, καί οὕτω τό 1658 ἡ Μονή αὕτη καθίσταται ὁριστικῶς ἀρμενική, ἕδρα δέ τοῦ Ἀρμενικοῦ ἐν Ἱεροσολύμοις Πατριαρχείου.

Ἡ ἔνδοξος πατριαρχία Δοσιθέου Β΄(1669-1707) ἐφώτισε τούς σκοτεινούς τούτους χρόνους καί ἀπετέλεσε κυματοθραύστην κατά συντονισμένων ἐνεργειῶν τῶν ἑτεροδόξων, οἱ ὁποῖοι, εὐνοηθέντες ὑπό τῶν ἱστορικῶν περιστάσεων, παρ' ὀλίγον θά ἐπετύγχανον νά ἐκδιώξουν τήν Ἁγιοταφιτικήν Ἀδελφότητα ἀπό τῶν Πανσέπτων αὐτῆς Προσκυνημάτων. Ἀποτρέψας ὁ Δοσίθεος σοβαράν προσπάθειαν τῆς Γαλλίας πρός παραχώρησιν τῶν Προσκυνημάτων εἰς τούς Λατίνους Μοναχούς, καί ἀποφυγῶν μετά ταῦτα καί δυό δολοφονικάς κάτ΄ αὐτοῦ ἀποπείρας, ἐν Ἱεροσολύμοις καί κατά τήν μετάβασίν του εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἠκύρωσε ἐπίσης τάς ἐν ἔτει 1677 συνδεδυασμένας ἐνεργείας τῶν πρέσβεων τῶν χωρῶν Αὐστρίας, Γαλλίας, Πολωνίας καί Βενετίας, ὅπως παραχωρηθοῦν νέα, μή ἱστορικά, προνόμια εἰς τούς Λατίνους. Ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ, διέσωσε (1680) τήν Μονήν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ἐκ τῶν χρεῶν τῶν Ὀρθοδόξων Γεωργιανῶν Μοναχῶν καί τῶν,  ὡς πάντοτε, σπευσάντων πρός ἐξόφλησιν τοῦ χρέους Λατίνων καί Ἀρμενίων. Παρά τήν ἔκδοσιν φιρμανίου τοῦ Σουλεϊμᾶν ὑπέρ τῶν Ὀρθοδόξων ἐν ἔτει 1688, ἡ ἥττα τῆς Τουρκίας ὑπό τῆς Αὐστρίας τό αὐτό ἔτος ὠδήγησεν εἰς ἔκδοσιν φιρμανίου ὑπέρ τῶν Λατίνων τό 1689, τό ὁποῖον ἀφήρει τά Πρόσκυνήματα ἀπό τῶν Ρωμηῶν καί ἐνεθάρρυνε τούς Λατίνους τόσον, ὥστε προέβησαν εἰς ἔξωσιν τῶν Ἁγιοταφιτῶν ἐκ τῶν Ἱεροσολύμων, ὅμως ὁ Δοσίθεος ὠρκίσθη νά μή ἐπιστρέψη εἰς Ἱεροσόλυμα, πρίν ἤ ἐκβάλη τούς Λατίνους ἐκ τῶν παρανόμως ἀποκτηθέντων ὑπ' αὐτῶν Προσκυνημάτων, δι΄ ὅ καί ἐπέτυχε τήν ἔκδοσιν πολλῶν ὠφελίμων, ἀλλ' ἐλάσσονος σημασίας διά τό Πατριαρχεῖον, φιρμανίων. Τελικῶς, μή προλαβῶν ἐν ζωῇ τήν ἐπιτυχίαν τῶν αὐτοῦ ἀγώνων, κατέλιπεν ἀποθανῶν τό 1707 τήν σκυτάλην τῆς Πατριαρχίας και τῶν ὑπέρ Πιστεως ἀγώνων εἰς τόν Πατριάρχην Χρύσανθον, ὁ ὁποῖος ἐπέτυχε κατ' ἀρχήν ἴνα ἐπικυρωθῆ ὅτι προέχει τῶν Ἀρμενίων εἰς τήν τελετήν τοῦ Ἁγίου Φωτός ὁ Ὀρθόδοξος Πατριάρχης ἤ ὁ Ἐπίτροπός του. Κατά τά ἔτη δέ 1719 καί 1720 ἀνέκτησε μέρος καί ἄλλων δικαιωμάτων τῶν Ὀρθοδόξων. Το 1737 ἱδρύθη ἡ πρώτη Ὀρθόδοξος ἐν Ἱεροσολύμοις Σχολή, ἐπί Πατριάρχου Παρθενίου. Μία νέα συνθήκη μεταξύ Γαλλίας καί Τουρκίας το 1740 ἔπληξεν ἐκ νέου τούς ἀγώνες των Ἁγιοταφιτῶν, ἀλλά δυό διατάγματα τῶν Σουλτάνων Ὀσμᾶν (1757) καί Ὀσμᾶν Μουσταφά Γ' (1768), ἐκδοθέντα δι' ἐνεργειῶν τοῦ Παρθενίου ἀποκατέστησαν τούς  Ἁγιοταφίτας εἰς τά νόμιμα δικαιώματα τά ὁποῖα εἶχον ἀδίκως στερηθῆ ἀπό τοῦ ἔτους 1689. Ὁ Πατριάρχης Παρθένιος ἐξεπόνησε καί Κανονισμόν τῆς Ἁγιοταφικῆς Ἀδελφότητος, ἀργότερον επεξεργασθεντα ἐπί τό βέλτιον.

Ζ'. Τό τέλος τοῦ 18ου αἰ. ἔφερε στροφήν εἰς τήν περί τό προσκυνηματικόν καθεστώς ἐξέλιξιν τῶν διπλωματικῶν πραγμάτων, πρός τήν παγίωσιν τοῦ καθεστῶτος, ὡς σήμερον γνωρίζομεν τοῦτο, ἤρχισε δέ καί τήν διαδικασίαν ἐσωτερικῆς ὀργανώσεως καί οἰκονομικῆς ἀνορθώσεως τοῦ Πατριαρχείου. 

Ἡ Συνθήκη τοῦ Κιουτσούκ Καϊναρτζῆ (1774) ὑπεχρέωνε τήν Τουρκίαν νά δεσμευθῆ περί τῆς βελτιώσεως τοῦ βίου τῶν Χριστιανῶν ὑπηκόων της καί νά ἀναγνωρίση εἰς τήν Ρωσίαν πρόσωπον προστάτου τῶν Χριστιανῶν τῶν Ἁγίων Τόπων. 

Oἱ Λατίνοι καί οἱ Ἀρμένιοι κατέβαλον προσπαθείας ἐπεμβάσεως εἰς τόν Φρικτόν Γολγοθᾶν, εἰς Γεθσημανήν καί Βήθλεέμ, ἀλλ' ἀπέτυχον. Οἱ Ἀρμένιοι, προσπαθοῦντες, κατά πάσαν πιθανότητα, νά ἀποκτήσωσι περισσότερα δικαιώματα εἰς τόν Πανάγιον Τάφον μέσῳ συμμετοχῆς των εἰς τήν ἀνοικοδόμησιν αὐτοῦ μετ' ἐνδεχομένην καταστροφήν, ἔθηκαν πῦρ εἰς τόν Ναόν τῆς Ἀναστάσεως, ἀποτελούμενον τότε κατά μέγα μέρος ἀπό ξυλίνων μερῶν, ἐν ἔτει 1808. Τό ὑπό τοῦ Σουλτάνου Μαχμούτ Β' ἐκδοθέν διάταγμα (1809) περί ἀνοικοδομήσεως τοῦ Πανσέπτου Ναοῦ τοῦ Παναγίου Τάφου ὑπό μόνων τῶν Ἑλλήνων, ὡδήγησεν εἰς ἔντονον ἀντίδρασιν τῶν Λατίνων καί τῶν Ἀρμενίων, προσπαθούντων παντί τρόπῳ, ἀκόμη καί διά βιαιοπραγιῶν εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων ἐργατῶν, νά παρακωλύσουν τήν ἐπισκευήν τοῦ Ναοῦ, ἄχρις ὅτου ἐπιτύχουν τήν ἔκδοσιν εὐνοϊκωτέρου πρός αὐτούς φιρμανίου περί ἀνακατασκευῆς τοῦ Ναοῦ. Τελικῶς, ὁ Πάνσεπτος Ναός τῆς Ἀναστάσεως, οἰκοδομηθείς δι' ἱδρῶτος, αἵματος καί χρημάτων τοῦ ὑστερήματος τοῦ ὑποδούλου «Γένους τῶν Ρωμαίων», ἐνεκαινιάσθη τήν 13ην Σεπτεμβρίου τοῦ 1810, ἡμέραν μνήμης τῶν Ἐγκαινίων τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, χαρακτήρισθεῖς ὡς «τό θαῦμα τῆς Πίστεως τῶν Ἑλλήνων» .

Η Ἐπανάστασις τοῦ 1821, θέσασα τούς Ἁγιοταφίτας, μετά τῶν λοιπῶν Ἑλλήνων, ὑπό τήν δυσμενῆ κατηγορίαν τῆς κατά τῆς Ὑψηλῆς Πύλης προδοσίας, ἤνοιξε τό πεδίον εἰς τούς ἑτεροδόξους διά τήν πολυπόθητον αὐτοῖς ἔξωσιν τῶν Ἑλλήνων ἐκ τῶν Ἁγίων Τόπων, ἐνῶ οἱ Ἁγιοταφίται ὑφίσταντο τά πάνδεινα ὑπό τῶν Τούρκων. Οἱ Ἀρμένιοι τό 1824 κατέλαβον μέρος τῆς Σιών καί προσεπάθησαν νά καταλάβουν καί τόν Γολγοθᾶν, ἀπέκτησαν δέ τά αὐτά τοῖς Λατίνοις δικαιώματα εἰς τόν Πανάγιον Τάφον. Το 1834, ὅτε ἡ Παλαιστίνη εὑρίσκετο εἰς τάς χείρας τοῦ Ἰμπραήμ Πασᾶ τῆς Αἰγύπτου, καί ἐπ' εὐκαιρίᾳ τῶν εἰς τά Προσκυνήματα ἐργασιῶν ἀνοικοδομήσεως, ἀπαραιτήτων μετά τόν σεισμόν τοῦ 1834, Λατίνοι καί Ἀρμένιοι ὁμού προσεπάθησαν νά ἀποκτήσουν πλήρη κυριαρχίαν ἐπί τῶν ἱερῶν Προσκυνημά­των. Ἡ πίεσις τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἐπί τῆς Τουρκίας ὡδήγησεν εἰς τήν ἐπανίδρυσιν τοῦ καταργηθέντος, μετά τᾶς σταυροφορίας, Λατινικοῦ Πατριαρχείου ἐν ἔτει 1847, ἐνῶ οἱ συνεργαζόμενοι Ἄγγλοι (Ἀγγλικανοί) καί Γερμανοί (Λουθη­ρανοί) Προτεστάνται, ὡς καί οἱ Ουνίται, εἶχον ἐμφανισθῆ ἤδη εἰς τήν Ἁγίαν Γῆν κατά τό ἔτος 1840. Παρά ταῦτα, οἱ Ἅγιοι Τόποι εὕρισκον ἰδιαιτέρως τήν περίοδον αὐτήν, ὡς καί παλαιότερον, ἰσχυρᾶν ὀρθόδοξον βοήθειαν ὑπό τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Ρωσίας, τῆς ὁποίας ἡ ἀνάμειξις, δυστυχῶς, δέν ἦτο παρά ταῦτα καί παντελῶς ἀνιδιοτελής. 

Ἡ ἔλευσις εἰς Ἱεροσόλυμα τοῦ Ρώσου Ἀρχιμανδρίτου Πορφυρίου Οὐσπένσκι ἐν ἔτει 1843 καί ἡ ἵδρυσις τῆς Ὀρθοδόξου Ρωσικῆς Ἀποστολῆς ἐν ἔτει 1848 ἐνεδυνάμωσαν τήν Ὀρθόδοξον παρουσίαν, ταυτοχρόνως ὅμως ἐκαλλιεργήθη ὑπό τῆς Ρωσικῆς Ἀποστολῆς κλίμα τεχνητῆς ἀντιπαραθέσεως μεταξύ τῆς ἑλληνοφώνου Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος καί τοῦ ἀραβοφώνου αὐτῆς ποιμνίου, ὥστε νά εἶναι εὔκολος ἡ ἀνάμειξις τῶν ρωσικῶν συμφερόντων εἰς τά ἐκκλησιαστικά τῶν Ἱεροσολύμων πράγματα καί ἡ πρόσδεσις τοῦ ποιμνίου εἰς τό ἅρμα τῆς Ρωσίας, ἡ πολιτική αὕτη, ἡ ὁποία ἐκ τῶν ὑστέρων ἔτυχε δυσμενοῦς κριτικῆς καί ἐν αὐτῇ τῇ Ρωσίᾳ, εἶχεν ὡς ἀποκορύφωμα τά γεγονότα τοῦ τέλους τῆς πατριαρχίας τοῦ ἐπιφανεστάτου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων Κυρίλλου Β΄, ὁ ὁποῖος, παρασυρθείς ὑπό τῶν Ρώσων διπλωματῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἀπέφυγε τήν συμμετοχήν εἰς τήν ἐν ἔτει 1872 ἐν τῇ Βασιλευούσῃ συνοδικήν καταδίκην τοῦ Βουλγαρικοῦ σχίσματος καί τοῦ ὑποκρυπτομένου ὄπισθεν αὐτοῦ ἐθνοφυλετισμοῦ καί πανσλαβισμοῦ. Τοῦτο, βεβαίως, ὡδήγησε τόν Κύριλλον Β' εἰς σύγκρουσιν μετά τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος, ἡ ὁποία, πρῶτον μέν μετά ἀπό Σύναξιν αὐτῆς (1872) ἀπεφάσισε καί ἐν τέλει ἔφερεν εἰς πέρας τήν ἐκθρόνισιν τοῦ Πατριάρχου Κυρίλλου, παρά τούς γενομένους ὑπ' αὐτοῦ καί τῆς τουρκικῆς ἀστυνομίας διωγμούς τῶν ἀδελφῶν, ἔπειτα δέ καί ἐξέλεξεν (1873) ὡς διάδοχον αὐτοῦ τόν Πατριάρχην Προκόπιον Β'. Ἡ Ρωσία, ἀντιδράσασα εἰς τοῦτο, κατέσχε τά κτήματα τοῦ Παναγίου Τάφου ἐν Βεσσαραβίᾳ καί Καυκάσῳ, τά ὁποία ἀνεκτήθησαν καί πάλιν το 1875. Τό αὐτό ἔτος ἡ Ὑψηλή Πύλη ἐπεκύρωσε τόν νέον ἐσωτερικόν «Κανονισμόν τοῦ Ρωμαϊκοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων».

       Παρά ταῦτα ἡ μακρά πατριαρχία τοῦ Κυρίλλου Β' (1845 - 1872) ὑπῆρξε καθοριστική, καί ἐν τοῖς πλείοσιν ὠφέλιμος διά τό Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων, ἐπί τῶν ἡμερῶν του, μεταξύ ἄλλων, ἱδρύθη (1853) τό Πατριαρχικόν Τυπογραφεῖον, τό παλαιότερον ἐν Παλαιστίνῃ, καί ἡ Θεολογική Σχολή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (1855), θεολογικόν φυτώριον μεγάλων ἐπιστημόνων τῆς καθόλου Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐγκατελείφθη δέ καί τό ἔθος τῆς ἐκλογῆς Πατριάρχου Ἱεροσολύμων ἐν Κωνσταντι­νουπόλει, τό ὁποῖον εἶχεν ἐπικρατήσει κατά τούς δυό τελευταίους αἰώνας, ὥστε νά ἐνισχύεται ἡ Σιωνίτις Ἐκκλησία ὑπό τοῦ κέντρου τῆς Ρωμηοσύνης, τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. 

       Αἱ διεθνεῖς πολιτικαί σχέσεις καί ἡ σφοδρά διπλωματική διαμάχη Γαλλίας καί Ρωσίας το 1851 διά τήν προώθησιν τῶν συμφερόντων τῶν Λατίνων ἤ τῶν Ὀρθοδόξων ἀντιστοίχως, ὡδήγησαν εἰς νίκην τῶν τελευταίων, ὅτε τό 1852 ἐξεδόθη εὐνοϊκόν ὑπέρ τῶν Ρωμηῶν διάταγμα, (χάτι σερίφ), καί τό 1853 ἕν διάταγμα ἀκόμη, διασαφητικόν τοῦ προτέρου, τά ὁποία, ὡς καθορίζοντα τήν λειτουργίαν τῶν Προσκυνημάτων καί τά ἐπ' αὐτῶν δικαιώματα τοῦ Ἑλληνικοῦ Πατριαρχείου καί τῶν χριστιανικῶν ὁμολογιῶν, συνιστοῦν οὐσιαστικῶς τό σημερινόν Προσκυνηματικόν Καθεστώς. Ἡ γενομένη το 1856 Συνθήκη τῶν Παρισίων, ἐπεβεβαίωσε τό τότε ἰσχῦον Πρόσκυνηματικόν Καθεστώς, τό ὁποῖον κατωχυρώθη καί ὑπό τοῦ Συνεδρίου τοῦ Βερολίνου το 1878. Τό Καθεστώς τοῦτο, δικαίως εὐνοοῦν τήν ἀρχαιοτάτην ἐν τῇ Ἁγίᾳ Γῇ Ἐκκλησίαν, τήν Ὀρθόδοξον, ἐπικυρωθέν ἐκ νέου ὑπό τῆς Κοινωνίας τῶν Ἐθνῶν καί, ἀργότερον, ὑπό τοῦ Ὀργανισμοῦ Ἡνωμένων Ἐθνῶν (1947-1950), εὑρίσκεται καί σήμερον ἐν ἰσχύϊ, φυλαττόμενον ἐπιμελῶς ὑπό πασῶν τῶν χριστιανικῶν Κοινοτήτων, ὡς κλεῖς ἀσφαλείας τῶν λειτουργικῶν αὐτῶν δικαιωμάτων καί προσκυνηματικῶν συμφερόντων, ἐφ' ὅσον «ὁ φυλάσσων τήν τάξιν, καί φυλάσσεται ὑπ' αὐτῆς». 

Ἀξιόλογον δράσιν ἐπέδειξε κατά τό τέλος τοῦ 19ου αἰ. ὁ Σκευοφύλαξ τοῦ Πανιέρου Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως Εὐθύμιος, ἀρξάμενος τῆς ἀνακαινίσεως τοῦ κτιριακοῦ συγκροτήματος τοῦ Πατριαρχείου καί περατώσας τήν ἀνοικοδόμησιν πλείστων χώρων τοῦ χριστιανικοῦ τομέως τῆς παλαιᾶς Πόλεως τῶν Ἱεροσολύμων, ἀπό τῆς πύλης τῆς Ἰόππης (Πύλης Δαυίδ) πρός τόν Ναόν τῆς Ἀναστάσεως, ἕνεκα τοῦ ὁποίου καί ὁ τομεύς οὗτος φέρεται εἰσέτι ὑπό τό ὄνομά του ("Aftimos"): ἡ Σχολή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἡ ὁποία μετά μικράν διακοπήν (1873) ἐπανέλαβε τάς ἐργασίας αὐτῆς ἐπί Πατριάρχου Γερασίμου (1891-1897), ἀργότερον διέκοψε καί πάλιν τάς ἐργασίας της, ὅμως λαμβάνεται πάλιν μέριμνα ὑπέρ τῆς ἐπαναλειτουργίας αὐτῆς: Ὑπό τοῦ Ἱεροῦ Κοινοῦ του Παναγίου Τάφου, δηλαδή τῆς Ἀδελφότητος, ἐλήφθη μέριμνα καί ὑπέρ τῆς διασφαλίσεως τῶν χειρογράφων καί λοιπῶν θησαυρῶν τοῦ Πατριαρχείου, καθώς καί τῆς κτηματικῆς αὐτοῦ περί οὐσίας, ἡ ὁποία, ἕνεκα τῶν ἐν Παλαιστίνῃ ἐξελίξεων ἐν τῷ 20ώ αἰώνι, περιεπλάκη εἰς πολλάς δυσκολίας: Ταυτοχρόνως, τό Ὀρθόδοξον Ποίμνιον, ἀλλά καί τό ἐξ αὐτοῦ προελθόν διά τῆς τῶν ἑτεροδόξων προπαγάνδας χριστιανικόν ποίμνιον τῶν λοιπῶν χριστιανικῶν κοινοτήτων, τό ὁποῖον ἀποτελεῖ τό ἀντικείμενον τῆς ποιμαντικῆς φροντίδος τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων καί τόν κορμόν τῆς χριστιανικῆς μαρτυ­ρίας αὐτοῦ ἐν τῇ Ἁγίᾳ Γῇ, ἀντιμετωπίζει τάς προκλήσεις τῆς αὐξανομένης θρησκευτικοπολιτικῆς κρίσεως καί, δυστυχῶς, ἀπομακρύνεται τῆς πατρογονικῆς χριστιανικῆς αὐτοῦ ἑστίας πρός ἐξεύρεσιν τοῦ εὖ ζῆν, μεταναστεῦον μακράν τῆς Ἁγίας Γῆς.

Ἐπίλογος

       Ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων εἶναι ἡ μόνη αὐτοφυής καί γηγενής εἰς τήν Ἁγίαν Γῆν Ἐκκλησία, διατηρήσασα, καθότι Ὀρθόδοξος, τήν διά πολλῶν αἰώνων τηρηθεῖσαν ἀναλλοίωτον Ὀρθόδοξον Πίστιν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καί Πατέρων. Αἱ λοιπαί χριστιανικαί ὁμολογίαι καί κοινότητες, ἔχουσαι τήν ἀπωτάτην αὐτῶν ἀναφοράν εἰς τάς ἐθνικάς ἤ σύγκεντρωτικάς, ἔξωθεν τῆς Ἁγίας Γῆς, ἐκκλησιαστικάς αὐτῶν διοικήσεις, τάς ὁποίας ἐν τῇ Ἁγίᾳ Γῇ ἀντιπροσωπεύουν, σαφῶς ὑπολείπονται τοῦ σπουδαίου προσώπου τό ὁποῖον διαδραματίζει ἡ Σιωνίτις Ἐκκλησία ὑπό τήν καθοδήγησιν τοῦ Τάγματος τῶν Σπουδαίων, τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος. Ὁ ἑλληνικός χαρακτήρ τῆς Σιωνίτιδος Ἐκκλησίας, πέραν τῆς ἀμέσου ἱστορικῆς ἀναφορᾶς αὐτοῦ εἰς τήν καταγωγήν τῶν πρώτων ἐν Παλαιστίνῃ Χριστιανῶν, ἐπειδή ἐμπνέει τό Πατριαρχεῖον τῆς Ἁγίας Σιών διά τῆς οἰκουμενικότητος τοῦ Ὀρθοδόξου Ρωμέηκου, πνευματικοῦ καί χριστοκεντρικοῦ πολιτισμοῦ τῶν Ἁγίων Πατέρων, ὑπεραιρόμενος στενῶν ἐθνικῶν δεσμεύσεων, ἐξασφαλίζει κατά τοῦτο καί τήν οἰκουμενικότητα καί τό εἰς ἅπαντας προσβατόν τῶν Πανσέπτων Προσκυνημάτων.

       Αἱ κατά τά τελευταῖα ἔτη πολεμικαί συρράξεις εἰς τήν περιοχήν τῆς Μέσης Ἀνατολῆς καί τά παρεπόμενα προβλήματα ὡδήγησαν εἰς τήν, εἰσέτι συνεχιζομένην, ἀποψίλωσιν τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ ἐν τῇ Ἁγίᾳ Γῇ. Ἡ Σιωνίτις Ἐκκλησία ἔχεται, παρά ταῦτα, τῆς ἀποστολῆς αὐτῆς ἐπί τῆς καθοδηγήσεως τοῦ ποιμνίου αὐτῆς εἰς νομάς σωτηρίους καί τῆς διατηρήσεως τοῦ λειτουργικοῦ χαρακτῆρος τῶν Προσκυνημάτων, παρά τοῖς ὁποίοις αἱ τήν Ἀλήθειαν ἀναζητοῦσαι ψυχαί, ἐντοπίων καί προσκυνητῶν, εὑρίσκουσι τόν Καλόν αὐτῶν Ποιμένα, ἐκεῖ ὅπου Οὗτος διά τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως «σωτηρίαν εἰργάσατο ἐν  μέσῳ τῆς γῆς» (Ψαλμ. 73, 12).